2. LE VIA DEL LINGUAS CONSTRUITE
(Ab Universal Glot usque a Interlingua)
Le exigentia del production de un lingua artificial
surgeva ja in le grande philosophos rationalista del
dece-septe seculo, Descartes e Leibniz. Totevia, lor
aspirationes era motivate non per le manco de un lingua
connexive international del civilisation europee (alora il
habeva ancora le latino e ja le francese) ma plus tosto
per le exigentia de un structura rational que haberea
rendite possibile le classification inambigue del
notiones describente le mundo. Non es nostre carga
examinar sia le realisabilitate sia le expedientia de iste
idea. Pro nos lo importante es que iste thema se connecte
solo laxemente al problema que nos interessa.
Le idea que pro eliminar le difficultates proveniente del
diversitate lingual del civilisation moderne on deberea
construer un lingua auxiliar international surgeva in le
ultime tertio del dece-none seculo.
Il non es per fortuna que in ille periodo. Ab le un latere
il era ja toto evidente que qui voleva participar in le
communication international debeva apprender al minus tres
linguas (le francese, le anglese e le germano) e on
poteva conjecturar que in le futuro le numero del linguas
a apprender crescerea, ab le altere latere pro le etate
que credeva inconditionalmente in le developpamento il
era obvie que con medios rational tote le problemas pote
esser facilemente solvite.
Pro nos le historia del aspirationes a construer linguas
auxiliar international appare como le historia del
experimentos - a vices consciente ma le plus sovente
subconsciente - a construer ex le latino "implicite" un
lingua de plen valor.
Iste historia se divide in duo partes. Le prime es le
epocha del initiativas individual characterisate per
tentativas reprendite e per lor critica acre. Le secunde
es le del Association de Lingua Auxiliar International
(IALA) que terminava in modo reassecurante un
developpamento de duo tertie seculos.
2.1. Le epocha del initiativas individual.
Le comenciamentos. - Nos ignora in qui surgeva le prime
vice le idea que le lingua auxiliar international deberea
esser construite ex le elementos commun del linguas
natural. Ma il es certe que primo Pirro elaborava un
plano de lingua que se basava super le elementos commun in
le linguas national e que aspirava al totalitate. Su
Universal Glot appareva in 1868. (On non succedeva in
discoperir qui Pirro era. Su nomine es verisimilemente un
pseudonymo. Secundo certe suppositiones recente ille era
de nationalitate german durante que previemente on opinava
que ille habeva essite un espaniol.) Universal Glot era
le prime plano de un lingua artificial de typo
"naturalistic". Le attributo "naturalistic" vole dicer que
le puncto de vista le plus importante del linguas de iste
typo es: appoiar se al linguas natural, mantener le
contacto le plus stricte con le linguas national.
Universal Glot non produceva un interesse special. Del
resto, in le decennios sequente le attention se dirigeva
verso le linguas auxiliar international de typo
"schematic". Le attributo "schematic" (on poterea dicer
in su vice anque "regular") vole dicer que le puncto de
lista le plus importante del linguas de iste typo es le
regularitate. Isto era formulate le plus extrememente per
le principio de univocitate de Ostwald. Secundo isto cata
elemento del lingua (vocabulo, affixo, desinentia) debe
semper haber un significato identic e, inversemente, cata
significato debe esser exprimite per un sol elemento del
lingua. (Dunque il non ha parolas ambigue o synonymos, il
non ha exceptiones grammatic etc.)
Inter le linguas auxiliar international primo Volapük de
Schleyer attingeva un popularitate major. Volapük era un
lingua extrememente artificial ben que illo prendeva le
radices de su vocabulos ex le linguas natural (supra toto
ex le anglese), totevia modificante los sovente in modo
incredibile. (Le vocabulo "Volapük" mesme proveni del
vocabulos anglese world = "mundo" e to speak = "parlar".)
Le popularitate del lingua justificava mesmo le fundation
de un Academia de Volapük. Ma quanto rapidemente le
movimento de Volapük vadeva florente, tanto rapidemente
illo declinava. Le causa de isto era que le lingua era
toto alien al traditiones del linguas europee.
Estraniemente le Academia de Volapük jocava un rolo
significante in le labor pro un lingua auxiliar
international anque post le fiasco total del lingua.
Esperanto. - Le lingua auxiliar international que
succedeva in acquirer le plus de partisanos e super que
multos crede que illo es le sol tentativa de iste sorta es
Esperanto publicate per Zamenhof in 1887. Esperanto es un
importante lapide de millia in le historia del movimento
pro un lingua auxiliar international. Primo proque illo
demonstrava le possibilitate de construer un lingua
artificial que on poteva considerar como un lingua de plen
valor, secundo proque illo verificava que le condition
fundamental del utilisabilitate de un lingua international
era su appoio al elementos vermente international, tertio
proque le criticas contra illo monstrava le via de
developpamento ulterior.
In le sequentes nos schizza le tractos le plus
characteristic de Esperanto.
Le orthographia de Esperanto es in principio toto
phonetic. Le alphabeto de Esperanto se basa super le
alphabeto latin: illo utilisa vinti-duo ex su vinti-sex
litteras (illo omitte le litteras q, w, x e y), sex illo
provide de signos diacritic (c, g, h, j, s, u). Le
introduction de litteras con signos diacritic non pote
esser objectate theoricamente ma practicamente illo
resulta in difficultates grave proque le textos in
Esperanto pote esser scribite solmente per machinas
specialmente cambiate, le imprimerias non es preparate a
imprimer tal litteras "exotic" etc. Le orthographia de
Esperanto es un grande obstaculo practic del diffusion del
lingua.
Le puncto de vista fundamental del grammatica de esperanto
es que on debe exprimer le relationes grammatic per
medios purmente morphologic (e non per syntactiches e
particularmente
non per semantiches). Isto apparenta le
grammatica de Esperanto a les del linguas classic.
(Talmente Esperanto non es del toto tanto moderne quanto
su partisanos volerea facer nos creder.) Un de su tractos
le plus characteristic es que le vocabulos pertinente a
varie sortas de vocabulos ha in general le mesme
termination (e altere sortas de vocabulos non debe haber
iste terminationes!). Assi le substantivos (salvo le
prenomines pro feminas) se termina semper con -o, le
adjectivos con -a, le adverbios derivate ab le adjectivos
con -e. Le infinitivo del verbos se termina con -i, lor
formas presente con -as, passate con -is, futur con -os,
le signo del conditional es -us, le del imperativo -u. Le
verbos non ha desinentias personal, pro isto (salvo le
secunde persona del imperativo e le verbos impersonal) il
es semper obligatori exponer le subjecto substantival o
pronominal. Le verbos - deviante ab le plus del linguas
europee moderne - ha non duo ma sex participios lo que
rende possibile le production de un magazin ricchissime
de formas periphrastic.
Le nomines ha un declination. Isto cognosce duo casos. Le
signo del plural es -j, le desinentia del accusativo es
-n. On debe facer concordar le attributo con le vocabulo
qualificate in numero e caso. Dunque:
bela birdo "belle ave" belaj birdoj "belle aves" belan
birdon "belle ave" belajn birdojn "belle aves" (La belaj
birdoj flugas = Le belle aves vola Mi vidas la belajn
birdojn = Io vide le belle aves)
Iste character del lingua rende possibile - como in le
linguas classic - le libertate total de ordine de parolas.
Preferer de iste maniera le medios morphologic es
problematic. Nos videva que le evolution del linguas
europee moderne prefereva - insimul con le atrophia del
medios morphologic - le uso del medios syntactic. Pro
isto le grammatica de Esperanto es alien al modo de pensar
de ille linguas: illo es archaisante.
Le vocabulario de Esperanto consiste de vocabulos radical,
vocabulos derivate e vocabulos componite.
Le parte preponderante del vocabulos radical es adoptate
ex linguas vivente, supra toto ex le grande
west-europees, ma a vices anque ex slaves o alteres.
Qual vocabulo radical es adoptate ex qual lingua? Il non
existe ulle principio o regula. Le processo es arbitrari
e accidental. On sovente distorque le vocabulos original,
a vices sin ulle ration, a vices pro evitar que un
vocabulo radical sia un homonymo de un vocabulo derivate
regularmente ab un altere vocabulo radical. Anque le
modificationes non es dirigite per ulle regularitate o
principio ordinante.
Alicun exemplos del vocabulos radical:
Vocabulos in essentia non distorquite: cemizo (francese
chemise "camisa"), cesi (italian cessare "cessar"), birdo
(anglese bird "ave"), knabo (german Knabe "puero"),
kolbaso (hungare kolb sz "salsicia").
Vocabulos distorquite: vipuro "vipera" (vidente le forma
*vipero on supponerea que illo proveni del vocabulo vipo
"flagello" e del suffixo -ero "parte de alique", dunque su
significato serea "parte constituente del flagello"),
rabeno "rabbino" (vidente le forma *rabino on pensarea
que illo es le forma feminin del vocabulo rabo
"robamento") (del resto, in le processo del
distorquimento le lingua non es consequente post que le
vocabulo kolego pote significar e "collega" e "collo
gigantesc" o le vocabulo eraro e "error" e "complexo del
partes"), sangi "cambiar" - sin ulle ration proque le
verbo francese changer e anglese change suggererea le
forma *cangi.
Multo instructive es le sorte del derivatos del radice
latin pon-. Le thema imperfecte del verbo ponere "poner"
proveniente ab iste radice es pone-, su thema supin es
posit-. In Esperanto ni le un ni le altere thema appare
como vocabulo radical. Appare, in vice, su varie derivatos
con prefixos verbal (deponi, disponi, eksponi, imponi,
komponi, proponi, transponi), totos como vocabulos
radical independente (!) (ma manca *suponi, in su loco nos
pote discoperir le forma surprendente supozi, anque juxta
eksponi appare - como synonymo! - ekspozi). Similemente,
como vocabulos radical indepen-dente (!) appare formas
derivate ab le thema supin como apozicio, kompozicio,
depozicio, dispozicio, ekspozicio, postpozicio, prepozicio
(le verbos correspondente *aponi, *oponi, *postponi,
*preponi non existe!), propozicio - ma il non ha
*impozicio, *supozicio o *transpozicio. (nos observa solo
a proposito: il es incomprensibile proque le suffixo -ion
del substantivo verbal latin se atrophia a -i.)
On pote clarmente vider que Esperanto non cognosce le
notion del radice in senso linguistic e que illo
determina toto inconsequentemente su vocabulos radical.
In le formation del vocabulario de Esperanto joca grande
rolo le derivation e le composition de vocabulos. Le
aspiration es que le numero del vocabulos radical sia
tanto parve quanto possibile, per medio del affixos
regular, in vice, on pote exprimer le maximo de notiones.
Assi, per exemplo, quanto al adjectivos indicante
qualitates opposite solo un de illos es exprimite per un
vocabulo radical independente, le altere es un vocabulo
derivate (granda - malgranda "grande" - "parve", bela -
malbela "belle" - "fede", bona - malbona "bon" - "mal"
etc.). Le vocabulario de Esperanto es talmente
characterisate per un dualitate estranie: super le base
del vocabulos radical con origine toto chaotic se
construe un systema rigidemente regular del vocabulos
derivate. Naturalmente, anque le systema del affixos es
arbitrari e accidental.
Le exaggeration del derivation regular guida a vices a
vocabulos comic. Le suffixo -in (como nos ja lo
mentionava) allude a esseres de sexo feminin. Si rego es
"rege" regino es "regina", isto es un rege de sexo
feminin; si sekretario es "secretario", sekretariino es
"secretaria", isto es un secretario de sexo feminin. Isto
serea in ordine. Ma il es un pauco estranie que secundo le
logica de Esperanto si patro es "patre", "matre" es
patrino, dunque un patre de sexo feminin, e si viro es
"viro", "femina" es virino, isto es un viro de sexo
feminin. Plus que bizarre!
Al mesme tempore le radices characterisante le matre matr-
e le femina femin- se trova in vocabulos como matrico,
matrikuo, matrono e feminismo, feministo. Nos poterea
demandar: proque non dice on plus tosto *patrinico,
*patrinikuo, *patrinono, *virinismo, *virinisto (mesmo
*virinistino post que feministo e *virinisto significa
secundo le leges del lingua un viro feminista)? Ma nos
non lo demanda. Presentante iste exemplos nostre scopo era
solmente demonstrar: quanto colligite sin le reflexion
debite, deficiente del ver logica interne es le
vocabulario de Esperanto. E isto non pote esser acceptate
in caso de un lingua schematic.
Al fin nos debe mentionar que un parte del vocabulos de
Esperanto es un serie de sonos construite toto
arbitrarimente sin ulle precedente lingual natural. (Pro
exemplo: ciam "semper", tuj "subinde" etc.)
In summa nos pote constatar que Esperanto es
essentialmente un lingua mixte toto contingente de typo
sabir.
Nos presenta Interlingua (documento 3)
Le reforma de Esperanto. - Post istos il non es
surprendente que tosto post le publication del lingua
propositiones de reformas surgeva in massa. Istos pote
esser dividite in tres gruppos. Un parte de illos voleva
eliminar le errores immanente del lingua, un altere parte
haberea volite approximar al linguas natural, isto es
moderar le arbitrarietate del selection del vocabulos e
eliminar le tractos archaic del grammatica, al fin le
tertie parte desirava cambiar alicun elementos arbitrari
del lingua a altere elementos arbitrari.
Ja un inspection superficial del propositiones de reforma
pote resultar in conclusiones interessante. Nos debe tirar
le inseniamento que omne selection arbitrari es subjective
contra que quicunque pote preferer qualcunque altere
selection arbitrari sympathic pro ille. Nos pote attinger
un solution satisfactori solmente si nos deduce tote le
elementos del lingua ab principios objective con processos
objective.
Super le base del propositiones arrivate Zamenhof mesme
elaborava un version meliorate de Esperanto que ille
publicava in 1894. In isto ille propo-neva le elimination
del litteras diacritic (admittente que previemente ille
non pensava del toto al punctos de vista typographic), le
abolition del accusativo (cuje uso correcte se provava
multo difficile pro le majoritate del personas con
linguas materne europee moderne e le declination es, del
resto, in opposition con le spirito del lingua), le
cambiamento del signo del plural, le cessation del
concordantia del attributo e del substantivo qualificate
(in loco del expression belaj birdoj ille proponeva bela
birdi) etc.
Zamenhof mitteva a votos su plano ma su adherentes lo
rejectava in le proportion de 157 - 107. Iste evento
infelice presagiva le triste developpamen-tos ulterior:
illo indicava que le campo del partisanos del lingua
auxiliar international tosto o tarde finderea.
Ido e su companiones. - In 1907 de Beaufront publicava le
version reformate de Esperanto (que, del resto, era in
realitate non su obra ma le de Couturat, le famose
matemathico e philosopho). Le lingua obteneva le nomine
Ido.
Iste nomine mesme es un parola de Esperanto, su
significato es "descendente" (a saper le descendente de
Esperanto) e le idistas semper professava que lor lingua
proveni ab Esperanto. Assi super le pagina de titulo del
organo official del movimento idista, Progreso, anque
hodie isto sta: Ido - Esperanto reformita.
Que es le differentia inter Ido e Esperanto? Ante toto
illo realisa le modificationes que in 1894 Zamenhof
proponeva ma que su adherentes rejectava. Assi inter
alteres illo aboli le litteras con signos diacritic,
approxi-ma le orthographia a le del grande linguas
europee, simplifica le morphologia. In plus, illo elimina
le errores logic de Esperanto. Quanto al vocabulario, illo
abandona le parolas arbitrariemente create, affina le
systema del derivation de vocabulos e un pauco diminue le
character sabir del radices. Il es ver, in vice, que a
vices illo distorque vocabulos plus tosto que Esperanto
(pro exemplo "scientia" in Esperanto es scienco, in Ido
cienco). Nonobstante, ultra tote su limites Ido approxima
plus tosto le norma ideal que Esperanto. Obviemente isto
resultava in que le strato le plus erudite del
esperantistas (inter illes pro exemplo le chimico con
premio de Nobel, Wilhelm Ostwald) prendeva le parte de
Ido. Ma post que iste strato era le minoritate e lor
conducta le plus sobrie non attingeva tal successos
spectacular como le fanatismo del massas esperantista
(naturalmente, iste "massa" consisteva de al plus alicun
dece milles personas), lor effecto remaneva limitate. Le
victoria de Esperanto super Ido era le victoria del
quantitate super le qualitate. Certemente, Ido es un del
quattro linguas auxiliar international que anque hodie ha
un organisation, mesmo si le minor.
Plus tarde on elaborava numerose versiones modificate de
Esperanto - le si-nominate esperantidas e ididas - ma
istos remaneva in le stadio de planos. Inter illos il ha
un sol que nos debe mentionar: Esperanto II del famose
linguista suisse, René de Saussure.
Le initiativas naturalista. - Durante que le attention del
majoritate del interessatos del lingua auxiliar
international se dirigeva verso le linguas schematic de
plus in plus cresceva le numero del aspirationes le
quales cercava le solution in un altere direction.
Ja al fin del dece-none seculo Liptay e Lott formulava
clarmente le idea que "il non es necesse inventar le
lingua international. Iste lingua existe! On debe solmente
colliger e ordinar su parolas".
Nos ja mentionava Volapük e le Academia de Volapük. In le
tempore del declino rapide del lingua le Academia era
conducite per Rosenberger. Ille tosto recognosceva le
valor del idea basic de Liptay e ille transformava le
Academia al centro efficace del experimentation con illo.
Le resultatos publicate in 1902 deveniva cognoscite sub le
nomine Idiom Neutral, e le nomine del Academia deveniva
Academia de Idiom Neutral. - Un contemporaneo de
Rosenberger era Molenaar cuje labor se basava super le
mesme ideas basic como les de Rosenberger. Ille proponeva
un systema nominate Unial.
Le grande mathematico italian Peano approximava le
question ab un altere direction. Su puncto de partita era
que le lingua del civilisation es le latino, le
expressiones del vita scientific e cultural es in tote le
linguas essentialmente de origine latin. Que le lingua del
communication international totevia non es le latino,
resulta del morphologia extraordinarimente complicate del
lingua. Pro isto ille proponeva un latino sin flexion:
Latino Sine Flexione. (Le scripto de Peano es un lectura
multo amusante. Ille comencia scriber lo in latino
medieval e quando ille explica le possibilitate de un
modification ille continua le texto con le consideration
del modification.) Latino Sine Flexione es un
construction multo interessante. Le merito de Peano era
que ille discoperiva: le lingua auxiliar international
pote esser solmente le herede del latino. Ma ille errava
opinante que le differentia inter le latino ancian e un
latino moderne es mermente de character grammatic. Le
debilitate del Latino Sine Flexione es que in su
vocabulario se trova vocabulos latin ja obsolete, que
illo non considera le cambiamentos de significato
intertanto occurrite e que illo non observa: le latino
"implicite" - similemente a tote le altere linguas -
comparate al latino ancian se inricchiva con vocabulos
adaptate o foranee. In plus, il es a mentionar que a
vices Peano exaggerava le simplification morphologic (pro
exemplo ille aboliva le plural del substantivos e lo
substitueva con un adverbio) e assi ille lo removeva ab le
vivente latino "implicite". Ma tote isto non diminue
nostre gratitude sempiterne verso Peano, le pionero.
In 1910 le Academia de Idiom Neutral - nunc ja sub le
direction de Peano - se transformava al Academia pro
Interlingua. Hic on usava ancora le termino "Interlingua"
non in su senso hodierne. Plus exactemente, durante le
tempores se formava duo significatos del parola
"Interlingua": un ample e un stricte. In senso ample nos
pote appellar "Interlingua" tote le experimentos que
aspira al realisation de un lingua auxiliar international
appoiante se al vocabulario e grammatica del linguas
natural contemporanee. Peano e su companiones usava le
termino exclusivemente in iste senso ample. In senso
stricte nos appella "Interlingua" le lingua in que le
scripto le qual le lector tene in su mano es scribite e
cuje fundo nos proba presentar. Nos lo appella
"Interlingua" proque su creatores opinava que iste lingua
realisa le plus tosto le ideal del lingua auxiliar
international supra-characterisate.
Le Academia de Interlingua coleva supra toto Latino Sine
Flexione, su membros habeva totevia le derecto de
experimentar con e proponer altere formas. Un tal era pro
exemplo Mundilingua de Lavagnini.
In le historia del linguas auxiliar international un
station importantissime era Occidental de de Wahl
publicate in 1925. De Wahl era un del prime esperantistas
(mesmo de maniera interessante ille proponeva le sol
reforma que - pro eliminar un homonymia disturbante - se
realisava). Ma ja al occa-sion del votation in 1894 ille
declarava que le lingua debe esser modificate
radicalmente. Postea ille laborava super su lingua durante
tres decennios sin publicar alicun cosa. Le idea de
Occidental era que un lingua auxiliar international debe
esser construite ex le vocabulos e ex le tractos
grammatic commun in le linguas national. Post que iste
vocabulos e tractos se trova supra toto in le linguas
west-europee, construente su lingua de Wahl se appoiava
supra toto super istos: pro isto ille nominava su lingua
Occidental (i.e. "occidental"). Le novellitate de
Occidental era que illo rumpeva aperte-mente con le
principio del univocitate. De Wahl discoperiva que le
systema rigide del orthographia e del derivation de
vocabulos characterisante le linguas schematic es alien al
vocabulario international real e le iinsistentia super
le regularitate del derivation obscura le ver nherentia
del vocabulario existente. Proque non deveniva Occidental
le ver lingua auxiliar international? Ab le un latere de
Wahl nunquam poteva liberar se de certe ideas
esperan-tistic, ille non poteva realisar se que le
"logica" lingual es de altere character que le "logica"
general e pro isto ille non poteva sequer
consequentemente le via initiate. Ab le altere latere ille
non comprendeva sufficientemente le base latin del
tractos international del linguas west-europee e pro isto
definiente le formas del vocabulos ille non considerava
sufficientemente iste base.
Occidental es un del quattro linguas auxiliar
international vivente anque hodie. Post su publication se
construeva un grande numero de planos de linguas de varie
typos naturalistic. Como monstra nos enumera alicunes:
Medial de Weisbart, Novial de Jespersen (le famose
linguista danese), Interglossa de Hogben, International de
Mitrovic, Mondial de Heimer, Neolatino de Schild,
Internacional de Campos Lima, Ling de Olsen, Romanid de
Magyar, Europé de Cejnar, Unitario de Pleyer
Iste massa del linguas auxiliar international era
producite per le qualitate discutite de certe questiones
lexic e grammatical. Lor multitude dilapidava le movimento
aspirante al lingua auxiliar international unic.
Nonobstante, iste cavalcada del planos de lingua ha anque
un aspecto positive. A saper que ultra le detalios le
elementos commun domina in le varie planos. Nos pote
considerar los como variantes, dialectos del
essentialmente un "interlingua" - le latino moderne -
latente in le linguas national.
Le question que nunc emerge es le sequente:
Es il possibile solver le problemas discutite del
"interlin-gua"; ha il un methodo con que nos pote seliger
le variante que contra le dialectos pote jocar le rolo del
lingua erudite (como le Queen's English inter le
dialectos anglese, le Schriftsprache inter le germanes
etc.)?
A nostre question le evolution historic dava le responsa
solo post un deviation ulterior.
|
